Op 6 oktober 2022 vond de brede bijeenkomt van de Club van Wageningen plaats bij Villa Jongerius in Utrecht. We gingen aan de aan de slag gaan met de vraag of we eigenlijk wel met de juiste dingen bezig zijn. Oftewel: zijn we lekker bezig met het voorbereiden van een ‘eerlijk, inclusief, democratisch feestje’, maar zijn we straks allemaal op het ‘ruige’ Silicon Valley feestje zonder spelregels, omdat dat is waar het gebeurt?
Achtergrond
Waar we een aantal jaar geleden ons nog afvroegen hoe urgent het vraagstuk van het digitaliserende decentrale energiesysteem is, zitten we nu in een andere wereld. Het belang van lokaal opgewekte duurzame energie zit - mede door geopolitieke ontwikkelingen - enorm in de lift, daarnaast wordt het omgaan met zon, wind en vraag pieken in het netwerk steeds belangrijker en zijn er steeds meer lokale opslag initiatieven. Om alles in goede banen te leiden zal digitalisering een cruciale rol spelen. Kortom: de centrale vraag van de Club van Wageningen wordt alleen maar urgenter en dat we het samen moeten oplossen is inmiddels een breed gedeelde opvatting. Op veel plekken wordt dan ook hard gewerkt aan een digitaal systeem, publieke waarden lijken daarbij goed geborgd te worden. Maar: lukt het ons écht om publieke waarden leidend te laten zijn en Silicon Valley vanuit die context mee te laten doen, of bewegen de “Ubers, Tesla’s en Google’s” van deze wereld in een parallelle realiteit, waar we straks in gevangen raken?
Programma
Het programma bestond uit drie delen:
- Opening: Podcastopname 'met de stroom mee' met Prof. dr. Josée van Dijck en reflectie met Rinie van Est, Pallas Agterberg en de zaal
- Werksessies: Drie vormen van data in de energietransitie
We werken aan een Public Stack voor Home Energy Management Systemen met De Waag, aan voor iedereen beschikbare transactiedata met MFF BAS en zoeken met de Topsector Energie naar manieren om energiedata op een verantwoorde manier voor beleid beschikbaar te maken, inclusief gezonde mate van #dataminimalisme. - Afronding: Plenaire discussie
In een plenair gesprek behandelen we de centrale vraag: Kunnen wij het verantwoorde feestje organiseren, of komt er straks een ‘ruige party’ zonder spelregels? Zijn partijen in Silicon Valley niet al veel verder en werken ze om ons heen?
Openingspresentatie met Prof. dr. Josée van Dijck en podcast opname
Van Dijck kent de economische logica van Silicon Valley als geen ander. Ze heeft samen met Thomas Poell en Martijn de Waal het boek geschreven De Platformsamenleving: Strijd om publieke waarden in een online wereld / lees de online versie (Amsterdam University Press, 2016). In dit boek wordt de werking van platformen in een drietal maatschappelijke domeinen verkend. Met als inzet de vraag: hoe kunnen in de platformsamenleving publieke waarden worden geborgd? Wat kunnen wij leren van de online wereld die José onderzocht heeft? Waar moeten we voor oppassen in het energiedomein? Zijn we niet al te laat om een ‘verantwoord feestje’ te organiseren?
De presentatie van José werd tijdens de bijeenkomst goed ontvangen en leverde een levendig gesprek op met Rinie van Est en Pallas Agterberg met als inzicht dat we één regeltje in de wet nodig hebben. Luister de presentatie en het gesprek terug in aflevering 6 van de podcast van 'met de stroom mee'.
Het gesprek kan je terugluisteren in aflevering 6b.
Op initiatief van Pallas Agterberg (Alliander), Harold Veldkamp (Topsector Energie) en Aldert de Jongste (ECP) organiseerden we op 6 juli een bijeenkomst rondom het vraagstuk: Hoe ziet een federale architectuur eruit? Uit deze bijeenkomst trokken we de conclusie dat een federatief model kansrijk is wanneer je meerdere data bronnen moet koppelen in contant veranderende contexten. Dat lijkt dus goed te passen bij het decentrale energiesysteem van de toekomst.
We merkten daar ook dat we - ondanks de complexiteit - een goed gesprek kunnen voeren over het onderwerp. Is het gesprek wordt ook duidelijk dat het onderwerp raakt aan persoonlijke waarden. MMF BAS is goede weg, maar we zijn er nog niet. Regelgeving rond apparaten in je huis is er niet en de vraag is of er iemand mee bezig is. Op die vraag hebben we geen antwoord.
Daarom hebben we op de bijeenkomst een verdieping georganiseerd op drie soorten data in het energiedomein, te weten:
- Transactiedata: nodig voor transacties en overzichten. Bijvoorbeeld de afrekening van je energienota. In deze discussie is Klaas Hommes van MMF BAS de initiator.
- IoT data: nodig om apparaten aan te kunnen sturen, denk aan informatie over waar deze apparaten zijn. in deze discussie is De Waag de gespreksleider.
- Beleidsdata: nodig om eenduidig beleid op te maken. Harold Veldkamp heeft deze voor zijn rekening genomen.
Klaas Hommes deelde bij de opening meer over de nieuwe partij MFF BAS. De tekst die op de website van MFF BAS staat vat zijn opening goed samen: "De afgelopen jaren is duidelijk geworden hoe belangrijk de uitwisseling van energiedata is. Daarom heeft de energiesector sinds 2019 gezamenlijk goede stappen gezet wat geleid heeft tot de oprichting van het Marktfaciliteringsforum (MFF) voor de uitwisseling van energiedata. Met de start van het MFF gaan we van het huidige toezicht, gebaseerd op huidige wetgeving en afspraken, naar een nieuwe vorm van toezicht, gebaseerd op de aankomende energiewetgeving en op afspraken in een Afsprakenstelsel. Dit Afsprakenstelsel treedt vanaf 1 april 2022 in werking en de eerste bijeenkomst van het MFF, waarin marktpartijen gezamenlijk afspraken maken over de uitwisseling van energiedata, zal snel daarna plaatsvinden. BAS (Beheerder Afspraken Stelsel) zal de gemaakte afspraken implementeren en monitoren. Daarom de naam MFFBAS."
Tijdens de bijeenkomst gingen we in gesprek over de inhoud van klantdata. In de brainstorm vroegen we ons af welke data nodig is voor de energietransitie, de deelnemers kwamen op onderstaande lijst uit:
Data over CO2 uitstoot op een locatie, wordt er hernieuwbare energie gebruikt bijvoorbeeld;
- Soort energiegebruik (welk apparaat gebruikt);
- data over moment van gebruik
- data over de mate waarop een batterij wordt ingezet
- merk van de meter
- soort opwek
Uit het gesprek kwam duidelijk naar voren wat een enorme 'enabeler' data kan zijn. Als je meer data beschikbaar krijgt wordt het duurzaam aansturen van het systeem beter mogelijk. Tegelijkertijd is het deel van de data dat we nodig hebben om achter de meter apparaten aan te kunnen sturen nu niet gereguleerd. Een ander belangrijk aspect is keuzevrijheid. Mensen moeten zelf kunnen kiezen welke diensten ze afnemen en niet beperkt worden door het digitale systeem dat wellicht opgelegd wordt.
Illustraties door Anabella Meijer
De workshop begon met een presentatie over ontwikkeling en de huidige stand van zaken van open-source Home Energy Management Systemen. Hoe kunnen we publieke waarden waarborgen in deze ontwikkeling? We vertrokken vanuit concrete toepassingen: welke waarde leveren deze systemen eigenlijk op voor verschillende typen huishoudens?
Voor een huishouden met warmtepomp, zonnepanelen, thuisbatterij, elektrische auto (‘de grote vier’) en energiecontract met dynamische prijzen is het van belang dat alle apparaten met elkaar communiceren. Nu zijn er talloze partijen die aan oplossingen werken, maar ze komen niet echt bij elkaar. Een los appje voor alle apparaten geeft enig inzicht, maar geen echte controle!
Voor de coöperatieve doe-het-zelvers, die graag samenwerken met hun buren levert een Home Energy Management Systeem ook voordelen: autonomie om met elkaar energie te managen en een bijdrage kunnen leveren aan duurzaamheid en innovatie waar ze enthousiast van worden. Energiemanagement op buurtniveau kan eraan bijdragen dat bewoners op de hoogte zijn van problemen zoals netcongestie en samen oplossingen zoeken.
Voor huishoudens met een kleine beurs is een HEMS interessant om apparaten aan te zetten wanneer de energieprijs laag is. Vaak wordt alleen gedacht aan ‘de grote vier’ bij energiemanagement, maar vanuit het perspectief van huishoudens is ook het managen van apparaten met kleiner vermogen interessant, mits ze gebruik kunnen maken van lage energieprijzen.
Na de pauze doken we verder in het vraagstuk: welke ontwikkelingen verdienen bekrachtiging in de ontwikkeling van HEMS voor flexibiliteitsrechtvaardigheid? Welke zitten aan de publieke of private kant? Is de gewenste toekomst er één van convergeren of divergeren?
Er werden zorgen gedeeld over sterk privaat gestuurde ontwikkeling van HEMS die bovendien verschillende kanten opgaat. Men ziet hier een risico ontstaan op vendor lock-in en black boxes waar we als individu en maatschappij geen zicht of zeggenschap meer over hebben. Sommige deelnemers zagen een oplossing in sterke regulering, maar dat standpunt kreeg ook tegenstand. Waar redelijke consensus over bestond: er moeten kaders komen en richtlijnen over privacy, open data en interoperabiliteit. En de overheid kan een belangrijke rol spelen in standaardisering, om te verzekeren dat apparaten en huishoudens straks met elkaar en het net kunnen communiceren. “Het is een probleem dat we denken dat de overheid het niet kan, want de overheid moet juist heel goed kaders scheppen.”
De discussie ging ook over rechtvaardigheid. “Home Energy Management gaat over herverdeling. Daarvoor is maatwerk nodig, dat leidt tot meer resultaat en acceptatie.” Tegen het einde van de workshop bleven we over met grote vragen: van wie is flex en hoe waarborgen we publieke waarden? Een van de deelnemers sloot af: om te voorkomen dat de krenten uit de pap gehaald worden door enkelen, is van belang dat het doel van energiemanagement maatschappelijk gedeeld is. Van ‘smart home naar smart citizens & shared energy!
Het spoor beleidsdata was de startvraag meer een onderzoeksvraag, omdat dit onderscheid in datavormen nog niet feitelijk bestaat. We merkten echter wel dat er geanimeerd en bevlogen over werd nagedacht. De uitkomsten van de sessie laten zich vatten in verschillende vormen van beleidsrollen van de overheid en aanbevelingen tegen de data-honger die daarin kan ontstaan. Het ontwikkelen van een moreel kompas op basis van publieke waarden is gewenst. Daarbij zijn we gekomen tot drie
Ontwerp een proces om te bepalen voor welke overheidsvraag (doelvaststelling) welke data beschikbaar moet komen; design principes. Tijdens de bijeenkomst kwamen we op vier soorten overheidsvragen:
- Handhavende overheid; Beleidsvormende overheid; Faciliterende overheid; Samenwerkende overheid
- Voorkom dat het verzamelen van beleidsdata verwordt tot een compliance-checklist
- De (continue) onderhandeling over publieke waarden dient geinstitutionaliseerd te worden.
José van Dijck heeft meegeluisterd tijdens de verschillende werksessies. Samen met haar, Pallas Agterberg en de aanwezigen die willen meepraten refecteren Xander en Martine we op de bijeenkomst. Daarbij gebruiken we een aantal centrale vragen:
- Waar moeten we aan de bak dat het feestje niet om ons heen georganiseerd gaat worden?
- Sleutelen we wel goed aan de boom?